رسانه نوا – نمایش‌های موزیکال از قاجار تا امروز؛ در بخش اول به فرجام تلخ تکیه دولت و ساختمان اپرای تهران پرداخت. در بخش دوم این گزارش نقش ارامنه و بانوان در تئاترهای موزیکال، تشکیل جامعه باربد و شکل گیری دوران طلایی اپرا در ایران مورد بررسی قرار می‌گیرد.
دو روایت از اولین اپرت تهران/ نقش ارامنه در نخستین موزیکال‌ها
حبیب‌الله نصیری‌فر اپرت «لیلی و مجنون» را اولین نمایشنامه موزیکالی می‌داند که در تهران روی صحنه آمد. او می‌گوید: اولین نمایشنامه موسیقی‌دار (اپرت) که مستقیما به اجرا درآوردند، لیلی و مجنون بود که در سالن زرتشتیان خیابان سی‌ام تیر به اجرا گذاشتند. این نمایشنامه اقتباس محمدجواد تربتی بود که خان باباخان صدری آن را کارگردانی کرده بود و رل مجنون را شباهنگ و نقش لیلی را خانمی ارمنی [احتمالا خانم پری آقابابایف] بازی می‌کرد. این خانم دو دختر داشت که با او همکاری می‌کردند. دکور را محسن سهیلی و محمدعلی میرعمادی می‌ساختند که شاگردان مدرسه کمال‌الملک بودند به هر حال استقبالی که از این نمایشنامه‌ها به عمل آمد؛ باعث شد که مهرتاش و یارانش در راه خود مصمم‌تر و ثابت قدم‌تر شوند و به اجرای نمایش‌نامه‌های موسیقی‌دار بپردازند (نصیری‌فر، ص ۲۸۱)
مسعود کوهستانی‌نژاد هم درباره اپرت مطلبی خواندنی دارد: براساس گزارشات موجود، نخستین اپرت اجرا شده در ایران «آرشین مال‌آلان» بود که در رجب ۱۳۳۵ قمری (اردیبهشت ۱۲۹۶) در سالن گراند هتل توسط عده‌ای از هنرمندان ارمنی به سرپرست مسیو آبویان که از تفلیس وارد تهران شده بود، به اجرا درآمد. به فاصله چند روز بعد مجموعه اپرت‌های «کج السون، شیرین السون»،«عاشق غریب» «اصلی و کرم» و «اولماسون بوالسون» توسط همان گروه به زبان ارمنی اجرا شدند. در اپرت «کج السون شیرین السون» اپرت با ارکستر همراه با پیانوی نصرالسلطان، رئیس کل موزیک قزاقخانه بود.
علی‌رغم این موضوع رهبری ارکستر و اجرای بخش موسیقایی اپرت‌ها، تقریبا تماما توسط هنرمندان خارجی انجام می‌شد از آن جمله اجرای اپرت مشرق زمینی «اصلی و کرم» در سال ۱۳۳۹ قمری (۱۲۹۹ ش) به عهده مسیو آرمنیان بود که فن ارکستری را در پاریس تحصیل کرده بود. در اعلان دیگری که از اجرای اپرت «اصلی و کرم» در دست است اطلاعات بیشتری در آن مورد می‌توان یافت. متن اصلی اپرت به زبان ترکی اجرا شد. ولی برخی آوازها به زبان فارسی بود. در اعلام می‌خوانیم: «در این نمایش گل صباح خانم آوازه‌های ذیل را می‌خواند: شهناز کرد، بیات اصفهان، ماهور، سه‌گاه، شور، آواز کرم، شکسته قره‌باغی، به انضمام آوازها و …. ارکستر قوی سالن در تحت ریاست مسیو واغیناک خواهد بود و در بیرون سالن موزیک ژاندارمری و سازنده بادکوبه مترنم است.»
اپرت شهرزاد و اولین حضور جمعی بانوان در موزیکال‌ها
دکتر انور خامه‌ای درباره اجرای اپرت «پریچهر و پریزاد» خاطره‌ای شنیدنی دارد: من اپرت شهرزاد با عنوان «الهه گل‌ها» را در سالن کوچکی تماشا کردم که خاطرات روشن‌‌تری نسبت به اپرت پریچهر و پریزاد از آن دارم. موضوع نمایشنامه یک فانتزی درباره تحول طبیعت است که از جشن گل‌ها به هنگام بهار و پذیرایی ملکه گل‌ها آغاز می‌گردد و با رفتن او پراکندگی و افسردگی و خزان را نشان می‌دهد.
نقش ملکه گل‌ها را خانم آقابابایف انجام می‌داد و نقش گل‌های دیگر را دوشیزگان یا بانوان ارمنی برعهده داشتند. در آن روزها زن‌های مسلمان حق تماشای نمایش را هم نداشتند چه برسد به هنرپیشگی. کر، رقص‌ها و آواز تا حدی که به خاطرم می‌آید خوب و جالب بود… (خامه‌ای، رودکی، ش ۵۶)
«جمعیت مادام پری آقابابایف» در سال‌های پس از ۱۲۹۵ ش. به کوشش پری آقابابایف شکل گرفت. این گروه در کافه رستوران پلازا به اجرای نمایش می‌پرداخت.
همچنین سینما تئاتری که پری آقابایوف موسس آن بود؛ پس از کودتای ۲۸ مرداد آتش گرفت و به‌طور کامل از بین رفت. علت آتش‌سوزی هنوز مشخص نیست.
در مرداد ۱۳۰۰ شریف‌زاده و هیات آکترال، اپرای آذربایجان داستان «لیلی و مجنون» نوشته ادیب فضولی را همراه با موسیقی در سالن گراند هتل به اجرا گذارد.
در بهمن همان سال، گروه هنرمندان ترکستان، اپرت «یک زن شوهر» مرکب از چهارده قسمت آهنگ‌های «دلکش قفقازی» را در تهران بر روی صحنه بردند و بالاخره در آبان ۱۳۰۱ هنگامی که اپرت «انوش» در تهران روی صحنه رفت ارکستر آن مرکب از دوازده نفر و به رهبری مسیو واغیناک بود.
تشکیل جامعه باربد؛ جریان فعال تئاتر موزیکال در ایران / چه شد که مهرتاش دق کرد؟
اسماعیل مهرتاش و سید کاظم شهیدی؛ کسانی بودند که در سال ۱۳۰۳ یک کلوپ تشکیل دادند و در آنجا اجراهای تئاتر موزیکال و کنسرت موسیقی صورت می‌گرفت. پس از آن در سال ۱۳۰۵ همان کلوپ تبدیل به جامعه باربد شد.
اسماعیل خان مهرتاش نیز که از سال ۱۲۹۵ فعالیت خود را آغاز کرده بود؛ پس از میرزاده عشقی فعالیت جدی در زمیه تئاتر موزیکال را ادامه داد و تا سال ۱۳۵۷ نیز این فعالیت‌ها ادامه داشت. او به عنوان موسس جامعه باربد فعالیت‌های بسیاری در زمینه تئاتر موزیکال انجام داد و بسیاری از بزرگان موسیقی نظیر شجریان، اسماعیل شنگله از جامعه تئاتر و میرصیف الدین کرمانشاهی از سینما هم در جامعه باربد جزو شاگردانش بودند.
ناصر حبیبیان درباره با اشاره به جریانی که توسط میرصف‌الدین کرمانشاهی در حدود سال ۱۳۰۸ آغاز شد؛ بیان می‌کند: در آثار کرمانشاهی دکورهای فاخر و سنگینی وجود داشت که باعث می‌شد؛ تعویض پرده‌ها با تاخیر و زحمت بسیار صورت بگیرد. در این شرایط کرمانشاهی تصمیم گرفت تا برای آنکه حوصله مخاطبش سر نرود؛ پیش پرده خوانی را به کارش اضافه کند. در پیش پرده خوانی معمولا یک نفر اشعاری را با موسیقی می‌خواند که از جمله این اشعار می‌توان به شعر ” یکی یه پول خروس” اشاره کرد. این شعر را غلامرضا روحانی سروده و مهرتاش برای آن آهنگسازی کرده است. آن دوران؛ در زمینه پیش پرده‌خوانی هنرمندانی چون مرتضی احمدی, آقای قنبری و عزت‌الله انتظامی به فعالیت پرداختند.
این پژوهشگر درباره پایان یافتن فعالیت‌های مهرتاش و جامعه باربد توضیح می‌دهد: در جریان انقلاب ۵۷؛ جامعه باربد به آتش کشیده شد. نکته مهمی که در اینباره وجود دارد؛ آرشیو دکور و لباسی‌ست که توسط مهرتاش از سال ۱۳۱۰ جمع آوری شده بود. با آتش گرفتن جامعه باربد این آرشیو به طور کلی از بین رفت و یکی از مهمترین دلایلی بود که مهرتاش به خاطر آن دق کرد و مرد.
جنگ جهانی دوم و حضور «لیلی بارا» در ایران / آتش سوزی‌های متعدد و مقابله با تئاتر موزیکال
در جریان جنگ جهانی دوم یکی از آوازخوانان اروپایی که لیلی بارا نام داشت سفری به ایران کرد او که از خوانندگان سابق اپرای وین بود با اجرای چند رستیال آواز در تهران محافل هنری را مجذوب کرد و چون با استقبال زیادی رو به رو شد چند شاگرد گرفت و مدتی به طور خصوصی به تعلیم آواز پرداخت.
پرویز محمود، لیلی بارا را به همکاری دعوت کرد و او از پاییز ۱۳۲۵ در هنرستان موسیقی مشغول به کار شد. بارا ابتدا در هنرستان موسیقی آواز تدریس می‌کرد و سپس اپراهایی را نیز به روی صحنه آورد. در آن زمان رضا شاه با سفر به ترکیه و دیدن اپرا در آن کشور، به فکر اجرای اپرا در ایران افتاده بود. از نخستین هنرجویان رشته آواز هنرستان فاخره صبا، نسرین محیط و غلام اویار حسینی را باید نام برد. چندی بعد فاخره صبا برای ادامه تحصیلات موسیقی به فرانسه رفت.
در سال ۱۳۰۲ بود که مدرسه عالی موسیقی واقع در خیابان فردوسی- خیابان منوچهری تاسیس شد. این مدرسه سالنی ۲۳۰ نفره مخصوص اجراهای موزیکال داشت که ۵ سال بعد دچار حریق شد.
اما در سال ۱۳۰۵ اسماعیل مهرتاش در محلی واقع در چهارراه حسن آباد تئاتر موزیکالی روی صحنه می‌آورد اما اجرای او نزدیک مقبره پدره فردی به نام سید اسماعیل محضردار بوده. همین مسئله موجب می‌شود تا این فرد به سالن مهرتاش بیاید و تمام وسایل گروه را به خیابان بریزد. او معتقد بوده که این اجراها توهین به پدرش است.
از دیگر حوادث این دوره؛ می‌توان به آتش زدن تئاتر سعادت اشاره کرد. تئاتر سعادت که در آن سیاه بازی و تئاترهای موزیکال بسیار اجرا می‌شد در سال ۱۳۰۸ به آتش کشیده شد. این سالن محل حضور بانوانی چون شارمانی گل، ملوک مولوی و پری گلوبندکی بود که در آن زمان زنان خوش نامی نبودند.
تعطیلی تئاتر مدائن بود. در حدود سال ۱۳۱۰؛ سالن تئاتر مدائن که یک سالن واریته بوده؛ به دلیل حوادث جنگ جهانی دوم تعطیل می‌شود.
آغاز دوران طلایی اپرا / ایران و ایتالیا دوشادوش یکدیگر
در پاییز ۱۳۳۹ برای نظارت در امرو سازمان اپرای تهران هیاتی مرکب از فاخره صبا، ئولین باغچه‌بان، امانوئل ملیک اصلانیان، زاون هاکوپیان، حشمت سنجری، غلامحسین قریب و حسن شیروانی از طرف رئیس اداره کل هنرهای زیبا به عنوان شورای فنی اپرای تهران انتخاب شدند.
فستیوال آواز تهران از نخستین اقدامات دفتر اپرای تهران تشکیل فستیوال آواز بود که از چهارم تا ۱۲ اسفند ۱۳۳۹ به مدت ۶ شب در تالار فرهنگ اجرا شد.در ششمین شب این فستیوال سه آریا از اپراهای موتزارت توسط فرح عافیت‌پور روی صحنه رفت در قسمت دوم دو پرده از اپرای ریگولتو اثر جوزپه وردی با شرکت فرح عافیت‌پور در نقش گیلدا عنایت رضایی، حسین سرشار احمد مصری، منوچهر وزیری و هاگینت وارطانیان به روی صحنه آمد. رهبری ارکستر با حشمت سنجری بود.
اقدام دیگر دفتر اپرای تهران استخدام شش خواننده ایتالیایی به سرپرستی الیمپیو فراروتی بود که در اوایل سال ۱۳۴۰ به ایران آمدند. وظیفه این گروه در درجه اول اجرای اپراهای ایتالیایی بود و به این منظور به تدریج هر روز یکشنبه با همکاری خوانندگان ایرانی برنامه‌ای با دکور و لباس در تلویزیون ملی ایران به روی صحنه می‌آمد.
اولین برنامه هنرمندان ایتالیایی در پانزدهم خرداد ۱۳۴۰ در تالار فرهنگ و در برنامه انجمن فیلارمونیک تهران برگزار شد در قسمت اول این برنامه خوانندگان ایتالیایی آثاری از آهنگسازان ایتالیایی را اجرا کردند در قسمت دوم اپرای ریتا اثر دونیزتی با لباس و دکور روی صحنه آمد الیمپیو فراروتی سرپرستی برنامه را بر عهده داشت و خوانندگان ایتالیایی به اتفاق هاگینت وارطانیان نقش‌های اپرا را اجرا می‌کردند. طراح لباس خانم امیرابراهیمی بود.
در تیر ۱۳۴۰ منیر وکیلی به اتفاق خوانندگان ایتالیایی دفتر اپرای تهران قسمت‌هایی از اپرای لاتراویاتا اثر جوزپه وردی را در تلویزیون اجرا کرد.
در شهریور ۱۳۴۰ دفتر اپرای تهران قسمت‌هایی از اپرای لابوهم اثر جاکوو پوچینی را در تلویزیون ایران روی صحنه آورد نقش می‌می را منیر وکیلی به عهده داشت.
دون پاسکوال اثر دونیزتی با شرکت خوانندگان دفتر اپرای تهران ارکستر سمفونیک تهران و گروه کر اپرا در آذر ۱۳۴۰ چهار شب در تالار فرهنگ اجرا شد. رهبری ارکستر دو شب به عهده حشمت سنجری و دو شب دیگر به عهده الیمپیو فراروتی سرپرست هنرمندان ایتالیایی بود و لودویک بازیل کر تازه تاسیس سازمان اپرای تهران را رهبری می‌کرد. نقش‌های اصلی را خوانندگان ایتالیایی منیر وکیلی و آرمن آقابیگیان به عهده داشتند.
در فروردین ۱۳۴۱ دفتر اپرای تهران چهار شب دو اپرای تک پرده‌ای جمیله اثر بیزه و ریتا اثر دونیزتی را روی صحنه آورد. رهبری ارکستر را در اپرای جمیله حشمت سنجری و در اپرای ریتا الیمپیو فراروتی به عهده داشتند نقش ریتا را دو شب منیر وکیلی و دو شب دیگر خواننده ایتالیایی و نقش جمیله را فاخره صبا و ئولین باغچه‌بان اجرا کردند گروهی از سولیست‌های هنرستان ملی باله ایران و گروه کر دفتر اپرای تهران به رهبری لودویک بازیل نیز در برنامه شرکت داشتند.
در خرداد ۱۳۴۱ قسمت‌هایی از اپرای باترفلای اثر پوچینی با شرکت خواننده ایتالیایی یوله بولوربونی در نقش باترفلای و شاکه ماکاریان در نقش سوزوکی در تلویزیون ایران اجرا شد.
در اردیبهشت ۱۳۴۲ گروه هنرمندان دفتر اپرا برای اولین بار صحنه‌‌هایی از اپرای کارمن اثر بیزه را در تلویزیون ایران اجرا کرد. نقش کارمن را در این برنامه ئولین باغچه‌بان رهبر گروه آواز جمعی هنرستان عالی موسیقی به عهده داشت کارگردان اپرا منیر وکیلی بود که خود در نقش فراسکیتا ظاهر شد. وحیده فتوره‌چی نقش مرسده و فرامرز نقش دون خوزه را به عهده داشتند.گروه آواز جمعی هنرستان عالی موسیقی و هنرجویان هنرستان ملی باله نیز در برنامه شرکت داشتند.
در تیر ماه ۱۳۴۲ پری ثمر و الکساندر ملکونیان برنامه آوازی در تلوزیون ایران اجرا کردندو ضمن اجرا چندین آریا از اپراهای مختلف و یک دوئت از اپرای تروبادور اثر وردی اجرای کردند.
دیدگاه شما