دانستنی‌هایی در مورد جعبه ذوزنقه موسیقی

رسانه نوا – ساز سنتور یکی از سازهای سنتی موسیقی ایرانی است که صدای بسیار دلنشینی دارد که هر کسی را مجذوب خود می‌کند.

به گزارش رسانه نوا، شواهد و علائم بجای مانده از نقاشی ها و حکاکی های موجود از دوره های آشوری و بابلی (۶۶۹ قبل از میلاد)، تصویرهایی را نشان می دهد که در آن افراد، آلاتی ذوذنقه شکل شبیه سنتور را که به وسیله طناب یا نخی که بدان متصل بود از گردن آویخته و با آن می نواختند.

به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده است، ولی مطمئنا ایرانیها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را «کونار» می نامیدند. بعد از اسلام نیز عبدالقادر مراغه ای «ساز» یا «طوفان» را معرفی کرد که شبیه سنتور امروزی بود با این تفاوت که برای هر صدا فقط یک سیم می بستند و با جابه جایی خرکها آن را کوک می کردند.

با توجه به قدمت آثار کشف شده، گمان می رود که به احتمال زیاد این ساز از قلمرو ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام های مختلفی پیدا کرده است. به همین دلیل، برخی از انواع سنتور در کشورهای دیگر نظیر عراق، چین، هند، مصر، ترکیه و جمهوری چک نیز با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد.

همچنین این ساز را در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند که دارای وجه تشابهات و تمایزاتی با یکدیگر هستند. علاوه بر این، ساز سنتور در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان نیز رایج است.

اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور

سنتور (SanToor) یکی از سازهای زِهی- ضربه ای (مضرابی) است که دارای شکل کاملاً منظم و هندسی است. این ساز از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند.

بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی ۹۰ سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) ۳۵ سانتی متر و اضلاع مورب کناری ۳۸ سانتی متر است. ارتفاع این جعبه در حدود ۸ تا ۱۰ سانتی متر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (عمدتاً چوب گردو و سرو) ساخته می شود. روی سطح سنتور دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور نیز نقش زیادی دارد.

محدوده صدادهی سنتور کمی بیش از ۴ اکتاو است و از این نظر یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است. سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم نوازی را به خوبی دارد.

بر روی سطح فوقانی سنتور که اصطلاحاً نقاب رو گفته می شود، دو ردیف پل (پایه)های چوبی به نام «خَرَک» قرار دارند. خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک ترند و خرک های سمت چپ کمی بیشتر با کناره چپ فاصله دارند.

فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز را «پشت خرک» می گویند. در سنتورهای امروزی در هر ردیف ۹ خرک قرار داده می شود که سبب می شود فضای سنتور به ۴ قسمت تقسیم شود که با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، هر قسمت وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.

در سنتورهای امروزی از روی هر خرک چهار رشته سیم عبور داده می شود که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند اگر حتی صدای یکی از چهار سیمی که بر روی یک خرک قرار دارند کمی با بقیه سیم ها متفاوت باشد، صدای آن نت کاملاً اشتباه می شود به همین دلیل است که کوک کردن سنتور امری دشوار و زمان بر است. هر سیم در سطح جانبی یا اصطلاحاً کلاف راست سنتور به یک گیره معین به نام «گوشی» پیچیده شده و در طرف دیگر توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود. گوشی توسط وسیله ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش داشته که این امر موجب تغییر طول سیم و در نتیجه تغییر بسامد آن خواهد شد که جهت کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد.

سیم های سنتور به دو دسته سیم های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می شوند. لازم به ذکر است که در بیش از ۱۰۰ سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می کردند. سیم های سفید بر روی خرک های سمت چپ و سیم های زرد بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند.